mushroom farming : आजच्या काळात पारंपरिक शेतीत अनेक अनिश्चितता आहेत. अशा वेळी, शेतीला सक्षमपणे आधार देऊ शकेल अशा फायदेशीर जोडव्यवसायाची गरज आहे. बीड जिल्ह्यातील एका शेतकऱ्याने अत्यंत कमी खर्चात मशरूम शेतीचा व्यवसाय यशस्वी करून दाखवला आहे, जी राज्यातील इतर शेतकऱ्यांसाठी प्रेरणा ठरू शकते.
२०२० मध्ये सुरु झालेला एक धाडसी प्रयोग
बीड जिल्ह्यातील गेवराई तालुक्यातील पिंपळगाव येथील ज्ञानेश्वर यशवंत सगळे यांनी २०२० मध्ये ‘ऑईस्टर मशरूम’ शेती सुरू केली. सुरुवातीला अनेकांनी या उद्योगाची थट्टा केली. ‘कुत्रं मुतलेले छत्रे’ म्हणत लोकांचे टोमणे आणि विक्रीअभावी होणारे नुकसान अशा अनेक अडचणींचा सामना त्यांना करावा लागला.
२०१६ मध्ये मशरूम शेतीचे प्रशिक्षण घेतल्यानंतर, पारंपारिक उद्योगातील जास्त खर्च आणि मोठा प्लांट या मर्यादा लक्षात घेऊन त्यांनी कमी खर्चात उत्पादन घेण्याचा निर्धार केला. याच जिद्दीतून त्यांचा हा प्रवास २०२० मध्ये योग्य दिशेने सुरू झाला.
केवळ २० हजारांत उभे राहिले ‘आदर्श शेड’
मशरूम उत्पादनासाठी तापमान आणि आर्द्रता (Humidity) नियंत्रित ठेवणे अत्यंत महत्त्वाचे असते. यासाठी मोठे सिमेंटचे किंवा पत्र्याचे खर्चिक शेड बनवण्याऐवजी, ज्ञानेश्वर यांनी एक अभिनव आणि कमी खर्चाचा उपाय शोधला.
- शेडची रचना: त्यांनी बांबू आणि उसाच्या पाचटाचा (पाचोळा) वापर करून १८x३५ फूट आकाराचे शेड उभे केले.
- एकूण खर्च: या शेडसाठी त्यांना फक्त ₹१५,००० ते ₹२०,००० इतकाच खर्च आला.
- तापमान नियंत्रण: या नैसर्गिक शेडमुळे आतील तापमान सहजपणे ३०°C च्या खाली आणि आर्द्रता ६५% ते ८०% दरम्यान टिकवून ठेवता येते—जी ऑईस्टर मशरूमसाठी आदर्श स्थिती आहे.
उत्पादन प्रक्रिया: साधे आणि शास्त्रशुद्ध तंत्र
ज्ञानेश्वर यांनी ऑईस्टर मशरूम (ब्ल्यू साजर, काजू, पिंक जाती) ची निवड केली, कारण हे मशरूम कमी खर्चात आणि नैसर्गिक वातावरणात घेणे शक्य होते. बटन किंवा मिल्क मशरूमसाठी लागणारा मोठा आणि खर्चिक प्लांट त्यांनी टाळला.
उत्पादन प्रक्रिया खालीलप्रमाणे आहे:
- भुसा निर्जंतुकरण (Sterilization): गहू आणि सोयाबीनचा भुसा फॉर्मलीन व ब्लीस्टनच्या द्रावणात १४-१५ तास निर्जंतूक केला जातो.
- बियाणे मिश्रण: भुसा ७०% ओलावा टिकवून ठेवल्यानंतर, त्यात बियाणे (Spawn) योग्य प्रमाणात मिसळले जाते आणि बेडमध्ये भरले जाते.
- डार्क रूम: हे बेड १५ ते १८ दिवस पूर्ण अंधाऱ्या ‘डार्क रूम’मध्ये (२८°C ते ३०°C तापमानात) ठेवले जातात.
- उत्पादन: त्यानंतर बेड ‘हार्वेस्टिंग रूम’मध्ये हलवले जातात आणि २६ व्या दिवशी मशरूमची पहिली ‘तोड’ सुरू होते. एका महिन्यात एका बेडमधून ३ वेळा उत्पादन घेतले जाते.
गणित नफ्याचे: महिन्याला ₹२५,००० निव्वळ कमाई
सध्या ज्ञानेश्वर यांच्याकडे १५० बेडचा सेटअप आहे.
- दैनंदिन उत्पादन: रोज त्यांना २ ते ४ किलो मशरूमचे उत्पादन मिळते.
- विक्री दर: ते मशरूम जागेवरच ₹४०० रुपये प्रति किलो दराने विकतात.
- मासिक उत्पन्न: मशरूमची महिन्याला सुमारे ₹३०,००० ते ₹३५,००० पर्यंत विक्री होते.
- निव्वळ नफा: स्वतःची मजुरी वगळता, त्यांना ₹२०,००० ते ₹२५,००० इतका निव्वळ नफा मिळतो.
विशेष म्हणजे, ज्ञानेश्वर हा व्यवसाय पूर्णवेळ न करता, आपली शेती सांभाळून ‘पार्ट टाईम’ म्हणून करतात.
मार्केटिंगचा सोपा फंडा आणि आरोग्य फायदे
सुरुवातीच्या काळात त्यांनी स्वतः व्यापाऱ्यांकडे जाऊन मशरूमची माहिती दिली. आता त्यांचा मशरूम फार्म रस्त्यालगत असल्याने, लावलेला साधे फलकच ग्राहकांना आकर्षित करण्यासाठी पुरेसा आहे.
मशरूमचे फायदे: मशरूममध्ये भरपूर प्रथिने (Protein), जीवनसत्त्वे (Vitamins) आणि खनिजे (Minerals) असतात, जे हृदय रोग आणि रोगप्रतिकारशक्तीसाठी अत्यंत उपयुक्त आहेत.
हा व्यवसाय इतका फायदेशीर आहे कारण यात केवळ एका महिन्याच्या आत (पहिल्या तोडीतून) उत्पन्न सुरू होते. पारंपरिक पिकांसाठी ६-८ महिने थांबावे लागते, पण मशरूम शेती त्वरीत आर्थिक हातभार लावते.
निष्कर्ष
ज्ञानेश्वर सगळे यांची यशोगाथा सिद्ध करते की, मशरूम शेती हा महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी कमी भांडवलात सुरू करता येणारा आणि चांगला नफा मिळवून देणारा एक उत्कृष्ट जोडव्यवसाय आहे. योग्य प्रशिक्षण, कमी खर्चातील तंत्रज्ञान आणि बाजारातील मागणी लक्षात घेतल्यास, कोणताही शेतकरी ‘ऑईस्टर मशरूम’ शेतीच्या माध्यमातून आर्थिक स्थैर्य प्राप्त करू शकतो.
