PMJDY – भारतातील कोट्यवधी नागरिकांना औपचारिक बँकिंगच्या प्रवाहात आणणारी प्रधानमंत्री जन धन योजना (PMJDY) आजही तितकीच महत्त्वाची आहे. ‘शून्य शिल्लक’ (Zero Balance) खात्याच्या संकल्पनेमुळे सामान्य आणि गरीब कुटुंबांनाही बँक खाते उघडणे शक्य झाले आहे. मात्र, हे खाते केवळ शिल्लक नसल्यामुळेच नाही, तर त्यासोबत मिळणाऱ्या ₹10,000 चा ओव्हरड्राफ्ट आणि ₹2 लाखांच्या अपघाती विमा संरक्षणामुळे विशेष चर्चेत आहे.
एका सामान्य नागरिकासाठी ही योजना नक्की काय देते, कोण पात्र आहे आणि या जबरदस्त फायद्यांचा लाभ कसा घेता येतो, याबद्दल संपूर्ण माहिती जाणून घेऊया.
जन धन खाते म्हणजे काय? PMJDY
जन धन योजनेंतर्गत उघडले जाणारे खाते ‘बेसिक सेव्हिंग्ज बँक डिपॉझिट अकाउंट’ (BSBDA) या प्रकारात येते. याची प्रमुख वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:
- शून्य किमान शिल्लक: खाते सुरू ठेवण्यासाठी कोणतीही किमान रक्कम (Minimum Balance) ठेवण्याची आवश्यकता नाही.
- सुलभ व्यवहार: बँक शाखा, एटीएम किंवा बिझनेस करस्पॉन्डंट (BC) यांच्या माध्यमातून व्यवहार करण्याची मुभा.
- मासिक व्यवहार मर्यादा: यामध्ये एका महिन्यात जास्तीत जास्त ४ वेळा पैसे काढण्याची (Withdrawal) मर्यादा आहे.
- कागदपत्रांची अडचण नाही: ज्यांच्याकडे अधिकृत ओळखपत्रे नाहीत, त्यांच्यासाठी ‘लहान खाते’ (Small Account) उघडण्याची सोय आहे. हे खाते सुरुवातीला १२ महिन्यांसाठी वैध असते आणि त्यानंतर ओळखपत्रासाठी अर्ज केल्यास आणखी १२ महिने वाढवता येते.
जन धन खात्याचे ‘डबल प्रोटेक्शन’: विमा आणि ओव्हरड्राफ्ट :
जन धन खात्याला केवळ बचत खाते म्हणता येणार नाही, कारण ते खातेदारांना थेट दोन मोठी आर्थिक सुरक्षा कवच पुरवते:
१. ₹2 लाखांचा अपघात विमा (Accident Insurance) :
- या योजनेत खातेदारांना RuPay डेबिट कार्ड दिले जाते.
- या कार्डासोबत ₹2,00,000 पर्यंतचा अपघात विमा मिळतो.
- (टीप: जर खाते 28 ऑगस्ट 2018 पूर्वी उघडले असेल, तर विम्याची रक्कम ₹1,00,000 एवढी होती.)
- आकस्मिक परिस्थितीत हे विमा संरक्षण कुटुंबासाठी मोठा आधार ठरते.
२. ₹10,000 ओव्हरड्राफ्ट सुविधा (Overdraft Facility) :
- ‘ओव्हरड्राफ्ट’ म्हणजे, तुमच्या खात्यात शून्य रुपये शिल्लक असतानाही, तुम्हाला बँकेकडून कर्जाच्या स्वरूपात पैसे काढण्याची सुविधा मिळते.
- जन धन खातेदारांना ₹10,000 पर्यंतच्या ओव्हरड्राफ्टची सुविधा मिळते.
- पात्रता: या सुविधेसाठी, तुमचे खाते किमान ६ महिने जुने असावे आणि त्यामध्ये नियमित व्यवहार (Satisfaction Transaction History) झालेले असावेत.
फायदा: अनेकदा अचानक मोठी गरज (उदा. आरोग्य किंवा कुटुंबाची गरज) निर्माण होते, तेव्हा हे ₹10,000 चे ओव्हरड्राफ्ट त्वरित आर्थिक मदत पुरवते.
जन धन योजना: आकडेवारी काय सांगते?
वित्तीय सेवा विभागाच्या माहितीनुसार, जन धन योजना आजही किती मोठ्या प्रमाणावर वापरली जाते हे स्पष्ट होते:
- जमा रक्कम: देशभरातील जन धन खात्यांमध्ये एकूण ₹2.75 लाख कोटींपेक्षा अधिक रक्कम जमा आहे.
- सरासरी शिल्लक: प्रति खात्यावर सरासरी जमा रक्कम सुमारे ₹4,815 एवढी आहे.
- व्याप्ती: 57 कोटींपेक्षा अधिक नागरिक औपचारिक बँकिंग व्यवस्थेत जोडले गेले आहेत.
- ग्रामीण प्रवेश: यापैकी सुमारे 78.2% खाती ग्रामीण किंवा उपनगरी भागात आहेत.
- महिला सहभाग: एकूण खात्यांपैकी 50% खाती महिलांच्या नावावर आहेत, जे महिला सक्षमीकरणाचे मोठे यश आहे.
निष्कर्ष: सामान्य नागरिकांसाठी जन धन योजना का महत्त्वाची आहे?
प्रधानमंत्री जन धन योजना ही केवळ एक ‘बँक खाते योजना’ नसून, आर्थिक समावेशनाचा (Financial Inclusion) कणा आहे.
कमी उत्पन्न गट, ग्रामीण भागातील कुटुंबे आणि महिलांसाठी ही योजना विशेष उपयुक्त ठरली आहे. शून्य शिल्लक, ₹2 लाखांचे विमा संरक्षण आणि ₹10,000 ओव्हरड्राफ्टची सुविधा यामुळे ही योजना सामान्य नागरिकांसाठी आर्थिक सुरक्षेची मजबूत हमी ठरते.
२०२५ मध्येही, आकस्मिक गरजा आणि आर्थिक स्थिरता यासाठी जन धन खाते हे सर्वात परिणामकारक सरकारी बँकिंग साधन म्हणून वापरले जात आहे.
PMJDY
